Na een succesvolle eerste editie in 2022 van het filosofisch symposium ‘Durf te Denken!’, organiseerden de HAN en Saxion deze week de tweede editie van het symposium met dit keer als thema ‘Global Citizenship’ of ‘Wereldburgerschap’. Wereldburgerschap is het bewustzijn van je verbondenheid met wereld, en de verantwoordelijkheid om daar een positieve bijdrage aan te leveren.
In een volgepakt auditorium van HAN Campus Arnhem nam dagvoorzitter Allard Amelinck de deelnemers mee langs een mooie line-up aan sprekers. Met name de keynote van Bas Haring heeft me aan het denken gezet over de waarde van zelf nadenken in een verbonden wereld.
Bas Haring is filosoof, schrijver en spreker, en ooit gepromoveerd in de kunstmatige intelligentie. Tegenwoordig is hij hoogleraar “publiek begrip van wetenschap” aan Universiteit Leiden. Bas probeert wetenschap en filosofie op een frisse, maar goede manier uit te leggen aan jan en alleman. Hij noemt zichzelf dan ook liever volksfilosoof of hoogleraar snapkunde.
Haring schetste zijn visie op wereldburgerschap aan de hand van zes korte verhaaltjes en benadrukt daarin het belang van het zelf blijven nadenken.
#1
Op een reis met enkele Europeanen naar Amerika, enige jaren geleden, werd het belachelijk gevonden dat men in een restaurant niet mocht roken. Tien jaar later was de algemene opvatting in Nederland dat roken in een restaurant juist belachelijk is. Blijkbaar zitten wij zo in elkaar dat we in korte tijd iets heel anders kunnen gaan denken en dat onze overtuigingen in korte tijd 180 graden kunnen draaien. Het is denkbaar dat we straks met zijn allen dingen denken die we nu helemaal niet willen denken: een gevolg van de toenemende verbondenheid en alomtegenwoordigheid van media. Maar er is een remedie, aldus Haring, zelf nadenken!
Voor de volgende twee verhaaltjes verwijst Haring naar een aflevering van het tv-programma Pavlov, dat in mei 2012 door RVU werd uitgezonden. In deze aflevering beschouwt hij zichzelf als slim, maar niet als geniaal. Hij is geïntrigeerd door mensen die iets radicaal nieuws bedenken of een briljant idee. Centraal staat de vraag hoe ideeën tot stand komen.
Daarvoor bezoekt Haring verschillende wetenschappers die hem vanuit verschillende perspectieven laten zien welke factoren een rol spelen in het tot stand komen van ideeën. Bas Haring is het meest onder de indruk van zijn bezoeken aan Bernard Nijstad, sociaal psycholoog aan de Rijksuniversiteit Groningen en Vincent Buskens, socioloog aan Universiteit Utrecht.
#2
In Groningen wordt Haring door Nijstad meegenomen in het belang van groepsdynamiek tijdens een brainstormsessie. Er zijn twee verschillende benaderingen om een brainstorm uit te voeren (Alex Osborn). De eerste benadering, die wordt gezien als de traditionele manier van brainstormen, is de benadering waar met een aantal mensen aan tafel, samen ideeën worden bedacht voor een probleem. De tweede benadering, die wordt gezien als de alternatieve manier van brainstormen, is de benadering waarbij de mensen ieder afzonderlijk via een computer ideeën bedenken voor een probleem. De tweede benadering blijkt in de praktijk meer (en vaak betere) ideeën op te leveren.
#3
In Utrecht wordt Haring door Buskens meegenomen in het belang van de invloed van zijn netwerk op het bedenken van ideeën. Twee dingen zijn daarbij belangrijk: wie zijn de mensen in het netwerk en wat is de structuur van het netwerk? Van wie krijgt hij nu de beste ideeën en hoe goed kennen de mensen in het netwerk elkaar? Haring blijkt een open netwerk te hebben waarin de mensen elkaar niet kennen. Alhoewel hij in eerste instantie dacht dat dit niet gunstig zou zijn, blijkt het tegengestelde waar. In een open netwerk waarin de mensen elkaar niet kennen, komen meer en betere ideeën. Veel ideeën komen niet vanuit jezelf, maar komen voort uit combinatie van ideeën van anderen.
#4
Bas Haring woont in het landelijk gelegen Ransdorp iets ten noorden van Amsterdam. Op een dag als hij aan het graven is in zijn tuin, stuit Haring op een gegeven moment op zacht en sponsachtig afval waarop hij besluit om iets verder te gaan graven. Maar ook op die plek stuit hij op het afval. Zelfs als hij enkele meters verder graaft stuit hij op hetzelfde afval. Alhoewel er meerder aanwijzingen waren dat het hier niet ging om afval, maar om veen, moest hij het blijkbaar eerst zelf ervaren om zich er ook bewust van te zijn. Veengrond voelt meestal erg zacht en sponsachtig aan, en kan soms ook nat en modderig zijn. Het heeft vaak een donkere kleur en is samengesteld uit organisch materiaal zoals plantenresten die in de loop der tijd zijn afgebroken. Het zelf ervaren en nadenken over dingen, geeft een persoonlijke betekenis die niet vervangen kan worden door simpelweg erover te lezen of het van anderen te horen.
Vanuit de zaal wordt de vraag gesteld of het überhaupt wel mogelijk is om geheel onafhankelijk naar dingen te kijken. Iedereen is immers onderdeel van het systeem. Het overview effect, het bewustzijn die astronauten ervaren wanneer ze vanuit de ruimte naar de aarde kijken, wordt genoemd als voorbeeld. Ook mensen die neurodivergent zijn hebben een brein dat anders functioneert dan wat als “neurotypisch” wordt beschouwd hetgeen betekent dat ze een andere manier van denken, leren of waarnemen hebben dan wat als gebruikelijk wordt beschouwd. Er wordt vervolgens geconcludeerd dat het zelfstandig nadenken en jezelf buiten de groep plaatsen in voorkomende gevallen van belang kan zijn om vanuit een ander perspectief naar dingen te kijken, maar dat het ook belangrijk is om af en toe weer terug te keren in de groep.
Bas Haring over zijn CV-installatie
#5
Bas Haring heeft tijdens de verbouwing van zijn huis in Ransdorp, min of meer uit noodzaak, zelf de cv-ketel gekocht en geïnstalleerd. Bij levering bleek het te gaan om een enorme hoeveelheid aan buizen, koppelstukken en andere onderdelen waarvan hij geen idee had hoe te installeren. Na bestudering van de handleidingen is het hem uiteindelijk gelukt om de cv-ketel te installeren en daar is hij trots op. Voor hem staat de cv-ketel voor de hele wereld. De wereld kan er op het eerste gezicht heel ingewikkeld uitzien, maar als je de wereld bestudeerd dan kom je tot de ontdekking dat die begrijpbaar is en zelfs een beetje maakbaar. En die twee dingen, begrijpbaar en maakbaar, zijn voor hem als filosoof belangrijke uitgangspunten. Als je jezelf de tijd gunt aldus Haring, dan zul je ervaren dat jezelf best veel kunt.
#6
Bas Haring sluit af met de vraag wat filosofie nu kan betekenen voor het thema wereldburgerschap in het onderwijs. Haring verteld dat hij ooit op een basisschool werd uitgenodigd om iets over mijn vak te vertellen. In groep 5 stond ineens een meisje op, die reageerde op een jongen uit de klas met: ‘Ik wil even ingaan op je tweede argument’. Ze reageert niet meteen, laat de ander uitspreken, kent het begrip argument, reageert gericht op het tweede argument. Er zat ook een ander jongetje in de klas die niet zo goed meekon. Haring wilde ook dat jongetje bij zijn les betrekken en stelde hem een vraag. Hij reageerde met: ‘Meneer, ik ben wat minder slim dan de andere kinderen in de klas. Wilt u eerst de anderen wat aandacht geven en kom ik er zo op terug. Dan kan ik alvast even nadenken en dan heb ik daarna een antwoord op uw vraag’. Indrukwekkend. Het jongetje wist dat hij wat minder slim was, hij vond het niet erg om dat te laten merken. Alle kinderen in de klas vonden het ook heel normaal. Haring denkt dat dit het gevolg is van het feit dat ze in die klas op een eerlijke heldere manier met elkaar in gesprek waren. Niet zweverig, maar heel helder. Wat bedoel je nu precies, waarom zeg je nu wat je zegt, hoe kan ik daarop reageren en waarom ben ik het wel of niet met je eens? Door op zo’n gestructureerde en respectvolle manier met elkaar in gesprek te gaan, is er een veilige sfeer ontstaan waardoor iedereen meedoet. Dat type ingrepen uit het vakgebied van de filosofie al op de basisschool aanleren, maakt dat de wereld er een stukje beter op wordt. En dat is volgens Bas Haring ook de bijdrage van filosofie voor het thema wereldburgerschap in het onderwijs!
Dank HAN en Saxion voor een erg mooi symposium met bijdragen van Allard Amelink, Bridget Kievits (CvB HAN), Jan Willem Meinsma (CVB Saxion), Bas Haring, Henk Oosterling, Laurence Guérin, Steven Dorrestijn, Laura Lamers, Rens van der Vorst, Frances Nijssen, Marc Slors, Martijntje Smits, Jojanneke Vanderveen, Aldo van Duivenboden, Gideon Haan, Jan Ewout Ruiter en mysterie guest Boban Benjamin Braspenning. Tot volgend jaar!
