Wie was Spinoza?
Spinoza werd in de 17e eeuw geboren in Amsterdam, in een Portugees-Joodse familie die was gevlucht voor vervolging in Spanje en Portugal. Amsterdam stond destijds bekend als een relatief vrije stad, waar mensen met verschillende religies min of meer vreedzaam konden samenleven. Die vrijheid bleek echter begrensd.

Toen Spinoza begon te twijfelen aan wonderen, engelen en zelfs aan de goddelijke oorsprong van de Bijbel, kwam hij al snel in conflict met zijn eigen gemeenschap. Hij stelde dat de Bijbel door mensen was geschreven, een opvatting die als ketters werd beschouwd.

Op 27 juli 1656 kreeg hij een zware banvloek opgelegd door de Joodse gemeente. Niemand mocht nog met hem spreken, corresponderen of zelfs zijn geschriften lezen. De tekst van de banvloek was extreem: hij werd “vervloekt in zijn liggen en in zijn opstaan” en moest uit de gemeenschap worden gewist. Voor Spinoza betekende dit het verlies van zijn volledige sociale en economische leven. Hij was volledig op zichzelf aangewezen.

Toch besloot hij zijn ideeën verder te ontwikkelen en op te schrijven. Dat deed hij in het Latijn (de taal van de wetenschap) en vaak onder een schuilnaam. Zijn werk zou pas na zijn dood worden uitgegeven.

Wat geloofde Spinoza?
Het meest opvallende aan Spinoza’s denken is zijn idee dat alles wat bestaat deel uitmaakt van één en hetzelfde geheel. Hij noemde dat “God of de Natuur” (Deus sive Natura). Daarmee bedoelde hij geen persoonlijke God die ingrijpt in het leven, maar juist het tegenovergestelde: God is de natuur zelf. Alles wat is, leeft en beweegt. Er is geen hemel, geen hel, geen wonderen, geen gebeden die iets veranderen. God is de orde van de werkelijkheid.

Dat idee heeft verstrekkende gevolgen. Als er geen God is die voorschrijft wat goed of fout is, moeten we daar zelf over nadenken. Volgens Spinoza doe je dat door de wereld en jezelf te leren begrijpen. Pas als je weet wat jou drijft – je verlangens, angsten en emoties – kun je werkelijk vrij zijn. Niet vrij in de zin van “doen wat je wilt”, maar vrij doordat je begrijpt waarom je doet wat je doet. Vrijheid is inzicht.

Waar komt dat idee vandaan?
Een belangrijke inspiratiebron voor Spinoza was de Franse filosoof René Descartes (1596–1650), die stelde: “Cogito ergo sum“. Ik denk, dus ik ben.

In een tijd waarin de kerk bepaalde wat waar was, bracht Descartes iets revolutionairs: je mag alles in twijfel trekken, behalve het feit dat je twijfelt. Want als je twijfelt, denk je. En als je denkt, besta je. Het denken zelf is het enige zekere dat je hebt. Alles wat je gelooft, moet je kunnen onderbouwen met logisch redeneren.

Deze manier van denken markeerde het begin van de Verlichting: een periode waarin mensen zelf gingen nadenken in plaats van klakkeloos te volgen wat religieuze of politieke autoriteiten voorschreven. Spinoza ging nog een stap verder dan Descartes. Waar Descartes nog geloofde in een God buiten de wereld, stelde Spinoza dat die scheiding niet bestaat. De wereld is God.

Wat betekent dat in het dagelijks leven?
Voor Spinoza lag de kern van het goede leven in begrip. Hij geloofde niet in een vrije wil in traditionele zin, maar wel in vrijheid als het vermogen tot inzicht. Wie begrijpt waarom hij of zij iets doet, is minder afhankelijk van impulsen of gewoontes. Dat maakt je niet alleen gelukkiger, maar ook beter in staat bij te dragen aan het welzijn van anderen.

Zijn bekendste werk, Ethica, is geschreven in de vorm van meetkundige bewijzen. Dat lijkt misschien droog, maar voor Spinoza was het juist een manier om de filosofie helder en logisch te maken. Hij liet zien dat je ook zonder religie een sterke ethiek kunt ontwikkelen: een levenswijze gebaseerd op redelijkheid, vreugde en samenwerking.

Spinoza’s invloed
Hoewel Spinoza tijdens zijn leven vooral werd gezien als gevaarlijk, groeide hij uit tot een belangrijke inspiratiebron voor denkers als Freud, Marx en Einstein.

Freud herkende in Spinoza een vroege denker over de menselijke geest, iemand die begreep dat ware vrijheid begint bij zelfinzicht. Marx zag in Spinoza een filosoof die de mens altijd in relatie tot een groter systeem plaatste. Voor Marx was dat het economische systeem; voor Spinoza was het de natuur. Einstein verklaarde zelfs: “Ik geloof in de God van Spinoza.” Daarmee bedoelde hij zijn eerbied voor de orde en samenhang van het universum, zonder geloof in een God die ingrijpt of straft.

Waarom is Spinoza nog steeds belangrijk?
De podcast laat goed zien dat Spinoza niet alleen een denker uit het verleden is, maar juist iemand die ons vandaag nog iets te zeggen heeft. Hij pleitte voor vrijheid van meningsuiting, voor de scheiding van geloof en staat, en voor democratie – niet omdat die altijd werkt, maar omdat het de bestuursvorm is die het beste past bij een samenleving die wil leren en begrijpen.

Spinoza geloofde dat alles wat gebeurt deel is van een groter geheel. Zelfs als je onrecht wordt aangedaan (zoals hij zelf meemaakte), is het zinvol om te proberen dat te begrijpen. Hij schreef:

“We klotsen op en neer als golven op zee, zonder te weten waar we heen gaan. Maar als we het geheel leren kennen, kunnen we daar vrede in vinden.”

Alleen al daarom is het luisteren naar deze Geschiedenis Inside over Spinoza meer dan de moeite waard.

Bronnen

• Buruma, I. (2024). Spinoza: Filosoof van de vrijheid. Amsterdam: Atlas Contact.
• Russell, B. (1946). Geschiedenis der westerse filosofie. Den Haag: Servire.
• Israel, J. (2001). Radical Enlightenment: Philosophy and the Making of Modernity 1650–1750. Oxford: Oxford University Press.