Opvallend is dat zowel het bezoek aan de tentoonstellingen (Alle Tijd van de Wereld en Vrouwen als Technologie) als het lezen van De storm die wij vooruitgang noemen elk op hun manier laten zien dat tijd geen neutraal gegeven is. Tijd is een systeem dat ons vormt, zowel cultureel, technisch als moreel.

In Alle Tijd van de Wereld wordt duidelijk hoe kloktijd zich geleidelijk losmaakte van natuur, ritme en plaats. De opkomst van standaardtijd, bijvoorbeeld bij de invoering van de spoorwegtijd in de negentiende eeuw, markeert een fundamentele verschuiving. Tijd werd afgestemd op logistiek in plaats van op het geleefde leven. De wereld werd opgedeeld in tijdzones, met Greenwich als nulmeridiaan. “Achter de holle frase ‘24/7’,” schrijft Jonathan Crary, “schuilt een willekeurig, onveranderlijk schema… waarin onvoorziene dingen niet kunnen gebeuren.”

De klok als meetinstrument werd tegelijk een normerend systeem. Een opvallend object in de tentoonstelling is de kantoorklok met decimale schaal die in de jaren zestig door de PTT werd gebruikt voor arbeidsstudies. Eén minuut werd opgedeeld in honderd eenheden, zodat de duur van taken eenvoudiger kon worden berekend. Een taak duurde dan niet 90 seconden, maar 150 tijdseenheden. Tijd werd herverdeeld in meetbare fracties, afgestemd op productiviteit niet op beleving.

Diezelfde logica keert terug in Vrouwen als Technologie, ditmaal in het huishouden. Niet de klok zelf staat hier centraal, maar de toepassing van efficiëntieprincipes op het dagelijks leven. De zogenoemde time-and-motion-studies van Frank en Lillian Gilbreth, oorspronkelijk ontwikkeld voor fabrieken en ziekenhuizen, werden ingezet om huishoudelijk werk te optimaliseren. Met film en stopwatch brachten zij handelingen in kaart om overbodige bewegingen te elimineren. Dit leidde tot het bekende Kitchen Work Triangle, waarbij fornuis, spoelbak en koelkast zo ten opzichte van elkaar werden geplaatst dat de huisvrouw zo min mogelijk tijd en energie hoefde te verspillen. De belofte van verlichting ging gepaard met nieuwe verwachtingen: meer werk, strakker georganiseerd.

Ik ben nog bezig met De storm die wij vooruitgang noemen van Baggerman, maar in het eerste hoofdstuk beschrijft ze het kinderdagboek als opvoedkundig instrument. In de negentiende eeuw leerden kinderen via het bijhouden van dagboeken niet alleen klokkijken, maar ook zichzelf observeren in de tijd. Die dagboeken bevatten registraties van handelingen, voorzien van tijdstippen, en droegen zo bij aan interne disciplinering.

Wat al deze voorbeelden duidelijk maken, is dat tijd niet slechts een objectieve realiteit is, maar ook een sociale en culturele constructie. Het is een instrument dat gedrag ordent, verwachtingen structureert en identiteit mede vormgeeft. Tegelijk roept dat de vraag op: wie maakt eigenlijk de tijd? En voor wie werkt ze?

De belangrijkste conclusie is misschien wel dat tijd in onze samenleving functioneert als een vorm van onzichtbare sturing. Wat ooit een hulpmiddel was om orde te scheppen, is verworden tot een systeem waarin beschikbaarheid, snelheid en efficiëntie vanzelfsprekend zijn geworden. We hebben het zelf zo ontworpen dus kunnen we ons ook afvragen of we het zo willen houden. Of is het tijd om andere vormen van temporalisering te verkennen, die meer ruimte bieden voor ritme, rust en regeneratie?

verder lezen en kijken:

• Baggerman, A. (2025). De storm die wij vooruitgang noemen. Hoe de tijd ons leven heeft veranderd. Amsterdam: De Arbeiderspers.
• Crary, J. (2013). 24/7: Late Capitalism and the Ends of Sleep. Londen: Verso.
• Design Museum Den Bosch. (2025). Alle Tijd van de Wereld.
• Design Museum Den Bosch. (2025). Vrouwen als Technologie.