Jan Rotmans stelt in zijn betoog dat we een lastige periode tegemoet gaan waarin de bestaanszekerheid van miljoenen mensen onder druk komt te staan. Het wordt beter, maar dat zal pas zijn in de jaren dertig van deze eeuw. Hij maakt de vergelijking met de industriele revolutie in de 19de eeuw waarin ook de bestaanszekerheid van mensen onder druk kwam te staan. De overheid heeft destijds wet- en regelgeving ingevoerd om kwetsbaren te beschermen, vakbonden werden opgericht om werknemers te beschermen en woningcorporaties werden opgericht voor betaalbare woningen. Het grote verschil met de huidige digitale en duurzame revolutie is dat het dit keer niet alleen de sociale onderklasse maar ook de middenklasse raakt.

Volgens Rotmans zijn crisis ook een zegen. Mensen zijn hardleers en we leren van crisis. We hebben een aantal crises nodig om echt te veranderen. 5 tot 10 procent van de mensen verandert na een crisis. Het kantelpunt een systemische verandering ligt echter niet bij de helft, maar bij een kwart. Dit percentage voor het kantelpunt hebben we eerder voorbij zien komen in bijvoorbeeld Create Change van Damon Centola.

Overigens betekent dit niet dat het eenvoudig zal zijn om het kantelpunt te bereiken. Er zijn veel meestribbelaars die niet openlijk zullen toegeven dat ze het probleem ontkennen maar tegelijkertijd ook niets zullen doen om het probleem om te lossen. Een systemische verandering betekent een fundamentele omslag in denken (waarden, paradigma’s), handelen (houding, gedrag) en organiseren (wetten, regels). Knoppen om aan te draaien voor de overheid zijn beleid, technologie en gedragsverandering.

Wat vraagt het nu van een samenleving om al die crises te overleven? Of in dit betoog, wat vraagt dit nu van de gemeente Amsterdam? Een gemeente moet slim, wendbaar en veerkrachtig zijn aldus Rotmans. Maar hoe wendbaar is een gemeente? Hoe scoort het op criteria als eenvoud van organisatie, burger begrijpen, multi-disciplinair werken, leren van experimenten en vertrouwen? En, hoe veerkrachtig is een gemeente als we toetsen op criteria als toekomstgericht werken, buffercapaciteit opbouwen, met onzekerheid omgaan, risico’s durven nemen of anticiperen op crises? Het vraagt van het organisatiemodel van de gemeente dat het zich meer zal moeten richten op horizontaal werken, netwerkorganisatie en zelforganisatie. Het vraagt een cultuuromslag waarbij de overheid denkt en handelt vanuit mensen.

Een cultuuromslag vraagt ook leiderschap. In een periode van chaos is leiderschap belangrijker dan ooit aldus Rotmans. En dan met name authentiek en verbindend leiderschap. In dit kader verwijs ik graag naar het werk van bijvoorbeeld Wilma van der Scheer of Linda Hill.

Overigens gaat het hier niet alleen om leiderschap bij bestuurders en managers, iedereen heeft een rol in de systeemverandering. Rotmans stelt dat begint bij het besef bij jouzelf. Mensen kijken vaak omhoog voor leiderschap, maar iedereen zou eerst naar zichzelf moeten kijken voordat je omhoog kijkt. Er is volgens hem een grote behoefte aan activistische medewerkers, of in dit geval ambtenaren. Hij stelt dan ook dat je vooral niet vanuit een breed draagvlak moet werken, maar met een smal en diep draagvlak. Groot denken, klein doen. Ga vooral op zoek naar de mensen die willen en kunnen veranderen. En zorg dat je daarbij het juiste team van veranderaars bij elkaar brengt.

Echte doorbraken ontstaan volgens Rotmans niet vanuit akkoorden of beleidsnota’s, maar van mensen die dingen doen die eigenlijk niet voor mogelijk had gehouden.

Zoals gezegd, een bevlogen betoog voor een noodzakelijke systemische verandering met veel lessen die ook gelden voor de digitale transformatie. Op Twitter vroeg ik mij overigens af waarom Rotmans hier de term transitie (van A naar B) gebruikt en niet transformatie (van A naar Anders) want hij heeft het wel degelijk over een systeemverandering. De reactie van Jan Rotmans: “In de transitiewetenschap maken wij dat onderscheid niet, in onze definitie (fundamentele verandering in de structuur, cultuur en werkwijze van een systeem) is een transitie dus een transformatie”.