Internationaal wordt vaak verwezen naar de trilogie van de socioloog Manuel Castells dat in 1996-1998 verscheen onder de hoofdtitel ‘The information age: economy, society and culture’, maar het concept netwerksamenleving bestaat natuurlijk al veel langer. Het is ook van alle tijden dat de opkomst van een nieuw medium invloed heeft op de samenleving. Ooit waren onze voorouders lid van een redelijk gesloten netwerk en binnen dat netwerk groeiden ze op, gingen er werken, vonden er hun partner, deelden er hun verdriet en geluk en gingen er dood. Door de opkomst van ‘nieuwe media’ als krant, radio en tv werd hun wereld steeds groter en bewogen mensen zich in steeds meer netwerken. Ze groeiden op in het ene netwerk, vonden vrienden in een ander netwerk en gingen naar hun werk in weer een ander netwerk.

Het was Marshall McLuhan die eind jaren zestig van de vorige eeuw al de wereld door de opkomst van ‘nieuwe media beschouwde als een dorp: ‘The World is a Global Village’. Nieuwe technologische ontwikkelingen bieden ons steeds meer mogelijkheden om met elkaar in contact te komen, met elkaar te communiceren, te innoveren en kennis te delen. We zijn meer met elkaar verbonden dan ooit te voren (en dat zal alleen nog maar verder toenemen). De netwerksamenleving is getransformeerd naar een digitale netwerksamenleving, networked society of society 3.0 waarin we altijd en overal verbonden zijn.

Vanaf 1999 heeft van Jan van Dijk zijn concept verdiept en geactualiseerd in vier Engelse edities van ‘The Network Society’. Tussen 2000 en 2020 werd zijn onderzoek toegespitst op digitale of internet democratie, e-government, de digitale kloof en digitale vaardigheden. De belangrijkste boeken op deze onderwerpen zijn ‘Digital Democracy’ (2000) en ‘Internet and Democracy’ (2018), ‘The Deepening Divide’ (2005), ‘Digital Skills’ (2014) en ‘The Digital Divide’ (2020). De twee boeken over digitale democratie proberen aan te tonen dat digitale media vooral de vorm van democratische processen veranderen maar niet de politieke participatie en het politieke systeem. De boeken over de digitale kloof betogen dat digitale ongelijkheid de bestaande sociale, economische en culturele ongelijkheid versterkt.

Inmiddels zien we dat de samenleving steeds meer afhankelijk is geworden van de huidige digitale infrastructuur en diensten. Vooral het gebruik van platformen is de laatste jaren enorm toegenomen met alle gevolgen van dien. De mediawetenschappers José van Dijck, Thomas Poell en Martijn de Waal onderzoeken in het boek ‘De platformsamenleving: Strijd om publieke waarden in een online wereld’ uit 2016 hoe online platformen zoals Airbnb, Uber en Facebook de verhoudingen tussen markt, consumenten, burgers en overheid op scherp zetten. Zij vragen zich af hoe in de platformsamenleving publieke belangen kunnen worden gewaarborgd.

Na analoge media, elektronische media (democratisering van kennis) en digitale media (democratisering van distributie) zien we nu met synthetische media (democratisering van creativiteit) en crypto media (democratisering van eigendom en eigenaarschap) de vierde en vijfde mediarevolutie volgens Menno van Doorn, Sander Duivestein en Thijs Pepping in het recente boek ‘Echt nep’ uit 2021.

Zoals de fysieke omgeving ons als oudere generatie heeft gevormd en digitale media de huidige generaties vormt, zal de generatie alfa die nu geboren wordt straks worden gevormd door synthetische media. Generatie alfa zal geen onderscheid meer maken tussen de echte en synthetische wereld. Tussen echt en nep. Het zal allemaal even reëel voor hen zijn. Synthetische media zijn door AI gemanipuleerde of gecreëerde data en media zoals afbeeldingen, geluid, tekst, video en virtuele ervaringen om een digitaal informatief artefact te produceren. De synthetische realiteit brengt nieuwe manieren om verhalen te vertellen en zal een steeds grotere stempel drukken op de samenleving.

Of Jan van Dijk in zijn opus magnus ‘Power & Technology’ waar hij momenteel aan werkt, ook de ontwikkelingen van synthetische en crypto media meeneemt weet ik niet, zeker is wel dat machtsverschuiving in de digitale netwerksamenleving zich nog verder zal voltrekken dan we al hebben gezien!

Literatuur:

• Jan van Dijk, De Netwerkmaatschappij: sociale aspecten van nieuwe media (1991)
• Jan van Dijk, The Network Society (2020)
• Manuel Castells, The Rise of The Network Society – Volume 1 The Information Age: Economy, Society and Culture (1996)
• Manuel Castells, The Power of Identity – Volume 2 The Information Age: Economy, Society and Culture (1997)
• Manuel Castells, End of Millenium – Volume 3 The Information Age: Economy, Society and Culture (1998)
• Jose van Dijck et al, De platformsamenleving: Strijd om publieke waarden in een online wereld (2016)
• Jose van Dijck et al, Platform Society Public Values in a Connective World (2018)
• Menno van Doorn, Sander Duivestein, Thijs Pepping, Echt Nep: Spelen met de realiteit in tijden van AI, deepfakes en de metaverse (2021)