Het verhaal speelt zich af in een wereld waarin de oceanen opeens ander gedrag vertonen. Walvissen vallen schepen aan, kreeften trekken massaal het land op, wormen ondermijnen de zeebodem en hypertoxische kwallen blokkeren kustregio’s. Aanvankelijk worden deze incidenten gezien als op zichzelf staande fenomenen, veroorzaakt door klimaatverandering, migratie van soorten of lokale ecologische stress. Geleidelijk wordt duidelijk dat er een samenhang bestaat die niemand kan verklaren. Wetenschappers uit verschillende disciplines proberen patronen te ontdekken, terwijl overheden en militairen steeds chaotischer reageren op de groeiende dreiging.

De roman volgt vooral de biologen Sigur Johanson en Leon Anawak, die elk vanuit hun eigen deel van de wereld onverklaarbare gebeurtenissen registreren. Het verhaal versnelt wanneer blijkt dat de oceaan wordt aangestuurd door een onbekende levensvorm: de Yrr, een collectieve, zwermachtige intelligentie die al miljoenen jaren in de diepte bestaat. Deze soort reageert op de verstoringen die de mens heeft veroorzaakt in het mariene ecosysteem en gebruikt organismen in de oceaan als verlengstuk om de menselijke impact terug te dringen. Wat begint als een reeks incidenten groeit uit tot een wereldwijde crisis die kuststeden, handelsroutes en energievoorziening ontwricht. In het slotdeel proberen de hoofdrolspelers contact te maken met de Yrr en zoeken ze naar een manier om samen te leven met een intelligentie die fundamenteel anders is dan alles wat de mens kent.

Twintig jaar na de publicatie is het boek opvallend relevant. Niet omdat de gebeurtenissen letterlijk zouden kunnen plaatsvinden, maar vanwege de onderliggende thematiek: ecosystemen die reageren op menselijke druk, het verlies aan biodiversiteit en de kwetsbaarheid van mondiale infrastructuren zijn inmiddels dagelijks nieuws. Het verhaal laat zien hoe beperkt onze verbeelding soms is als het gaat om de complexiteit van natuurlijke systemen, en hoe snel zekerheden kunnen kantelen zodra een ecologische grens wordt bereikt.

Terugkijkend voelt De zwerm minder als een thriller en meer als een oefening in nederigheid. We delen een planeet met systemen die we niet volledig begrijpen, en juist die onbegrijpelijkheid vraagt om leiderschap dat verder kijkt dan de korte termijn. In die zin is het boek toepasselijker dan ooit, en sluit het goed aan bij de documentaire Een gemeenschap van leven, die ik recentelijk zag.

Mijn vrouw is het boek op dit moment opnieuw aan het lezen, en daardoor ontdekte ik dat er inmiddels ook een tv-serie is verschenen. Ondanks de wisselende recensies ga ik die zeker proberen te kijken!