Net als in Nederland staat de Franse ouderenzorg onder druk door personeelstekorten, slechte arbeidsomstandigheden en een negatief imago. Résidence Kersalic in Guingamp (Bretagne) was geen uitzondering: in zestien jaar tijd vertrokken zes directeuren en de leefomstandigheden waren onmenselijk.

In 2013 trof Corinne Antoine-Guillaume een instelling aan waar bewoners rigide tijdschema’s moesten volgen en medicatie eerder diende als gedragscontrole dan als zorgmiddel. Vastbesloten om dit te veranderen, startte ze een ingrijpende vernieuwing die bestond uit drie pijlers:

• Architectuur: de instelling werd heringericht als een dorp, bestaande uit vier ‘buurten’ met elk een eigen identiteit en zorgteam. Centrale voorzieningen zoals een postkantoor, een brasserie en een bibliotheek versterken het gemeenschapsgevoel.
• Organisatie: rigide schema’s maakten plaats voor flexibiliteit en autonomie. Bewoners bepalen zelf wanneer ze opstaan, eten en deelnemen aan activiteiten. Het personeel heeft een breder takenpakket en werkt in kleinere teams.
• Filosofie: de zorgbenadering is radicaal veranderd. Autonomie, waardigheid en sociale interactie staan centraal. Bewoners worden niet langer behandeld als afhankelijke zorgontvangers, maar als burgers in een gemeenschap.

Architecturale transformatie: van instelling naar dorp

De fysieke ruimte van Kersalic werd volledig heringericht volgens het “dorpsmodel”. De instelling werd verdeeld in vier dorpen met Bretonse namen: Ty Ker (Huis van de stad), Ty ar Mernez (Huis van de bergen), An Ty Bihan (Het kleine huis) en Ty an Heol (Huis van de zon). Elk dorp heeft een eigen eetruimte, woonkamers en zorgteam.

Daarnaast zijn er gemeenschappelijke voorzieningen zoals Le Bourg de Kersalic, een levendig centrum met een postkantoor, een brasserie genaamd Aux Papilles et Mamies, een bibliotheek en Le Café de la Mairie. Dit alles draagt bij aan een gemeenschapsgevoel en een herkenbare, huiselijke sfeer.

Een cruciaal principe is het “onzichtbaar maken van de zorg”. Zorg wordt niet langer geassocieerd met steriele, medische ruimtes, maar met een dagelijkse leefomgeving waarin bewoners zich vrij kunnen bewegen. De gangen zijn ingericht als straten met straatnamen uit Guingamp, wat de oriëntatie en verbinding met de buitenwereld bevordert.

Een opvallend aspect van de architectonische transformatie is het gebruik van tweedehands en gerecycleerde materialen. De directie maakt gebruik van donaties en samenwerkingen met lokale partners wat zowel kostenbesparing als duurzaamheid bevordert.

Organisatorische transformatie: flexibiliteit en autonomie

De overgang van een taakgerichte naar een persoonsgerichte zorgbenadering is de kern van de organisatorische verandering in Kersalic. Bewoners – die hier “inwoners” worden genoemd – volgen hun eigen ritme. Ze bepalen zelf wanneer ze opstaan, eten en deelnemen aan activiteiten.

Een andere belangrijke verandering is de polyvalentie van het personeel. Verzorgenden beperken zich niet langer tot zorg, maar zijn ook betrokken bij schoonmaak, koken en sociale interactie. Dit wordt aangeduid als een “globale” zorgbenadering.

Een innovatieve maatregel is de invoering van “A-uren” (horaire A), waarin verzorgenden activiteiten organiseren op basis van hun talenten en interesses, zoals koken, sport of creatieve workshops. Dit verhoogt de arbeidstevredenheid en versterkt de band tussen bewoners en personeel.

Ook verpleegkundigen hebben een meer begeleidende rol gekregen. Ze fungeren als coördinatoren en ondersteunen het zorgteam, waardoor de klassieke hiërarchie binnen zorginstellingen is afgevlakt. Daarnaast leggen verzorgenden al vóór opname een huisbezoek af om de gewoontes en voorkeuren van nieuwe bewoners in kaart te brengen.

Filosofische transformatie: een nieuwe visie op ouderenzorg

Onderliggend aan de architectonische en organisatorische transformaties ligt een fundamentele filosofische verschuiving. Antoine-Guillaume hanteert een visie geïnspireerd door Gandhi, waarin autonomie en waardigheid centraal staan.

Het transformatieproces kende drie fasen:

1. Observatie: de directrice observeerde het werk van alle teams, inclusief nachtdiensten.
2. Training: het personeel werd opgeleid in “zorgzaamheid”, waarbij empathie en mensgerichte zorg centraal staan.
3. Praktijkanalyse: medewerkers speelden bestaande zorgsituaties na in theatervorm, wat leidde tot collectieve reflectie en gedragsverandering.

Een belangrijk principe is dat bewoners niet worden gedefinieerd door hun beperkingen, maar door hun mogelijkheden. Verzorgenden leren bewoners zoveel mogelijk zelf dingen te laten doen in plaats van hen te betuttelen. Dit heeft geleid tot een toename in zelfredzaamheid: sommige bewoners, die eerder volledig afhankelijk waren, konden binnen enkele weken weer zelfstandig eten en zich aankleden.

Concrete resultaten: cijfers die spreken

Als de cijfers in het NRC-artikel kloppen, dan is de impact van deze transformatie indrukwekkend:

• Het gebruik van angstmedicatie daalde van 70% in 2017 naar 36% in 2024.
• Het gebruik van antidepressiva daalde van 70% naar 6%.
• Slechts 10% van de bewoners gebruikt nog slaapmiddelen, een uitzonderlijk laag percentage voor een verpleeghuis.
• De gemiddelde verblijfsduur is langer dan in andere verzorgingstehuizen.
• Het personeelsverloop is nihil; in 2023 was er slechts één langdurig ziekteverzuim.
• De wachtlijst telt ruim 300 personen, wat de aantrekkingskracht van het model bevestigt.

Obstakels en uitdagingen

De transformatie verliep niet zonder uitdagingen. Er was aanvankelijk weerstand van personeel en familieleden. De gezondheidsautoriteit dreigde zelfs met sluiting vanwege niet-naleving van bepaalde regelgeving, zoals brandveiligheidsvoorschriften. Financieel blijft het een uitdaging om het model draaiende te houden zonder extra staatssteun.

Lessen voor de Nederlandse ouderenzorg

Kersalic biedt waardevolle inzichten voor Nederland:

• Cultuurverandering is mogelijk zonder extra budget. Leiderschap en visie zijn cruciaal.
• Architectuur beïnvloedt welzijn. Kleine aanpassingen kunnen institutionalisering tegengaan.
• Flexibele rollen verhogen arbeidstevredenheid en verminderen personeelstekorten.
• Autonomie verlaagt medicijngebruik en verhoogt de levenskwaliteit.
• Gemeenschapsvorming helpt eenzaamheid tegengaan.

Conclusie: een inspirerend model met kansen voor digitale transformatie

Kersalic bewijst dat een persoonsgerichte benadering niet alleen ethisch superieur is, maar ook praktisch en financieel haalbaar. De verschuiving van een institutionele, taakgerichte aanpak naar een gemeenschapsgerichte, persoonsgerichte benadering laat zien dat ouderenzorg niet per definitie een toestand van afhankelijkheid en achteruitgang hoeft te zijn, maar een fase waarin autonomie en verbondenheid centraal blijven staan. Dit model biedt inspiratie voor andere landen die hun ouderenzorg fundamenteel willen transformeren.

Een volgende stap in deze transformatie kan liggen in de gerichte inzet van digitale technologie. Niet als startpunt om de zorg efficiënter te maken, maar als middel om de reeds gerealiseerde verbeteringen verder te ondersteunen. Nu Kersalic heeft laten zien hoe de organisatie van ouderenzorg menselijker en waardiger kan, is het interessant om te onderzoeken hoe digitale hulpmiddelen kunnen bijdragen aan de uitdagingen die nog resten. Denk aan technologieën die bewoners meer regie geven over hun dagindeling, systemen die zorgverleners administratief ontlasten of digitale toepassingen die sociale interactie bevorderen. Door technologie niet als doel, maar als ondersteunend middel in te zetten, kan Kersalic een nog krachtiger voorbeeld worden van hoe ouderenzorg zich in de komende jaren kan ontwikkelen.

Bronnen

• In dit verzorgingstehuis voelen Franse ouderen zich wél thuis: ‘je mag hier blijven wie je bent’
• Habiter Kersalic, un nouveau modèle d’accompagnement médico-social
• Interview de Valentine Trépied & Nassim Moussi à propos de la sortie du livre « Habiter Kersalic. Un nouveau modèle d’accompagnement médico-social