Mattias Desmet over de psychologie van totalitarisme

door Marco Derksen op 12 augustus 2022

Afgelopen week werd ik door Corine Jansen gewezen op een interview van Frank Mulder met Mattias Desmet in De Groene Amsterdammer.

Mattias Desmet, hoogleraar klinische psychologie aan de Universiteit Gent, publiceerde dit voorjaar het boek ‘De psychologie van totalitarisme‘. In dit boek presenteert Desmet een psychologische analyse van de historische opkomst van totalitarisme en het ermee verbonden fenomeen van massavorming. Het presenteert daarbij een maatschappijkritische analyse van fenomenen als de woke cultuur, de Black Lives Matter-beweging en de angstcultuur die tot een hoogtepunt kwam tijdens de coronacrisis.

Voor geinteresseerden een samenvatting:

Het boek bestaat uit drie delen:

DEEL I. WETENSCHAP EN HAAR PSYCHOLOGISCHE EFFECTEN

Sedert de verlichting kwam het mechanistische denken op in de Westerse wereld. De gedachte dat het universum (incl. de mens) kan worden gezien als een systeem van elementaire deeltjes (moleculen en atomen) die volgens de wetten van de mechanica op elkaar inwerken en die je rationeel kan begrijpen. Alhoewel dit er toe heeft geleid dat we steeds meer zaken rationeel kunnen begrijpen en te beïnvloeden, heeft dit ook geleid tot sociaal isolement. Het zorgt dat de mens stopt met resoneren met zijn natuurlijke en sociale omgeving. We zijn steeds minder in staat om ons empathisch in te leven in de wereld om ons heen. Het mechanistisch denken leidt tot gebrek aan resonantie met de omgeving.

Via industrialisatie, mechanisatie van de wereld en technologiegebruik, wordt de mens steeds meer geïsoleerd van zijn omgeving en raakt hij minder resonerend verbonden met zijn omgeving. Elke vorm van industrialisatie of mechanisatie, zorgt dat de mens uit zijn connectie met de natuurlijke wereld getrokken wordt. Elke vorm van technologiegebruik zorgt ook er iets stuk gaat in de verbinding tussen mensen.

Mechanisatie van de wereld leidt tot sociaal isolement. Steeds meer mensen geven aan dat ze zich vereenzaamd voelen. Eenzaamheid leidt tot gebrek aan zingeving. Mensen die zich eenzaam voelen en gebrek aan zingeving voelen, ontwikkelen een soort van angst, frustratie en agressie waarbij men niet waarvoor men bang is, waarom men zich gefrustreerd voelt, en waarom men zich agressief voelt. Een toestand waarbij men bang is, maar men zich niet kan verweren omdat men niet weet waar het vandaan komt.

DEEL II. MASSAVORMING EN TOTALITARISME

In deze toestand is iemand gevoelig voor massavorming. Er is maar een vonk nodig om een fenomeen van massavorming te laten exploderen in de samenleving. Die vonk bestaat altijd uit een suggestie, als er onder die omstandigheden een verhaal in de media komt en wordt verspreid dat een object van angst aanduid en een strategie hoe om te gaan met die angst (bijv. virus -> lockdown) dan kan er in korte tijd een enorm draagvlak ontstaan.

En daaruit ontstaat een nieuw soort sociale band die één groot probleem heeft. De sociale groep wordt niet verbonden door de verbinding van individuen onderling, de sociale groep wordt gevormd doordat elk individu zich verbindt tot het collectief. De sociale band tussen de individuen gaat daarbij steeds meer achteruit waarbij individuen in voorkomende gevallen radicaal bereid zijn om elkaar te verklikken als deze niet voldoende meegaan in het collectieve verhaal.

Dat is ook de reden dat elke massa, als het maar lang genoeg duurt, uiteindelijk in een paranoïde atmosfeer eindigt. En waarom elke totalitaire staat (nazisme, stalinisme) dat is gebaseerd op massavorming, eindigt in een absoluut paranoïde verhaal.

Daarmee gaan we naar een nieuwe vorm van totalitarisme. Geen stalinisme of nazisme, maar een technocratisch totalitarisme geleid door saaie bureaucraten en technocraten. Precies zoals Hanna Arendt aankondigde in 1951. Het grootste kwaad is het gedachteloos overgeven aan een ‘crimineel’ regelapparaat en daar in blijven meegaan zonder daar kritische vragen bij te stellen. De banaliteit van het kwaad.

Het denken als vermogen wordt kwetsbaar, concludeert Arendt en zij vraagt zich af wat dit betekent voor de toekomst van de mens. In het proces tegen Adolf Eichmann, de boekhouder van de Jodenvervolging, had ze gezien wat er gebeurt wanneer er niet wordt nagedacht. Er moet stil worden gestaan bij zaken, waarschuwt Arendt, want alleen dan kan er nagedacht worden.

Iedereen die het meemaakt en niet meegaat in deze massavorming, is verbluft aldus Desmet. Mensen die wel meegaan laten een bepaalde vorm van blindheid en zelfopoffering zien. Men ziet het als een ethische plicht om iedereen die niet mee gaat in de massa, uit te sluiten, te stigmatiseren en uiteindelijk te vernietigen. Als je niet wil dat het tot deze laatste stap wordt doorgezet, dan moeten de mensen die niet meegaan in de massa blijven spreken stelt Desmet. Pas als de laatste stem zwijgt, dan begint het echt!

DEEL III. VOORBIJ HET MECHANISTISCH WERELDBEELD

Dit is ongeveer de oorzakelijke redenering die Desmet presenteert in het boek: de mechanische ideologie bracht steeds meer individuen in een toestand van sociaal isolement, gebrek aan zingeving, vrij vlottende angst en onehagen en latentie frustratie en agressie. Die condities leidden tot grootschalige en langdurige massavorming en die massavorming leidde op haar beurt tot de opkomst van totalitaire staatssystemen.

Wat we nodig hebben volgens Desmet, is een analyse van het onderliggende probleem, oftewel, van de oorzaak van het symptoom, namelijk de mechanistische ideologie. Maatschappijen worden in de eerste plaats gevormd en geteisterd door denkbeelden. De meest fundamentele verandering die we als maatschappij moeten nastreven, is geen verandering op praktisch vlak, maar wel een verandering op het vlak van bewustzijn.

Het mechanistische wereldbeeld is eigenlijk zo oud als de mens zelf. Het duurde echter tot de verlichting voor het mechanistisch denken dominant werd en het enige nog resterende grote verhaal van de westerse cultuur leverde.

De mechanistische ideologie wordt op de meest fundamentele manier aan het wankelen gebracht in de kwantumfysica, de chaostheorie en en de systeemtheorie. Deze theorieën laten zien dat de samenleving en elk complex- en dynamisch systeem (bijna elk systeem in de natuur), sterk irrationeel is en niet altijd voorspelbaar.

“Not only is the universe stranger than we think, it is stranger than we can think.” – Heisenberg

René Frédéric Thom, één van de grootste wiskundigen van de 20ste eeuw en één van de grondleggers van de systeemtheorie, stelt dat het deel van de werkelijkheid dat je rationeel kunt kennen, extreem beperkt is. De rest van de werkelijkheid kun je alleen maar kennen door je in te leven (empathie). Grote wetenschappers onderscheiden zich volgens Thom niet van de doorsnee mens door een enorme logische denkcapaciteit, maar wel door een buitengewoon vermogen om zich in te leven in de dingen die ze bestuderen.

Door het fanatieke geloof in de rede, door de overtuiging dat alles rationeel en logisch begrijpbaar is, heeft de mens zich ook op die manier rechtstreeks geïsoleerd van de rest van de wereld. Het contact met de dingen om hem heen is daarmee steeds meer verloren gegaan.

De grootste en meest fundamentele stap die we als cultuur moeten zetten om uit de huidige reeks schijnbaar oneindige crisissen te raken volgens Desmet, is de overgang maken van een rationele naar een resonerende en inlevende vorm van denken. Dat betekent volgens hem niet dat we de ratio overboord moeten zetten. Sterker nog, we moeten de ratio zover mogelijk volgen en dan de eerlijkheid hebben om te zeggen dat op een bepaald moment de ratio niet meer kan worden gevolgd en dat we zijn aangekomen in een mystieke werkelijkheid. Iets dat nooit definitief is en waarin je alleen even kan mee resoneren.

In het voorlaatste hoofdstuk gaat Desmet in op materie en geest. Daarin stelt hij het ruimer onderzoeken en het benutten van de mogelijkheden die een meer psychologische benadering van de mens biedt, als alternatief voor de biologische-reductionistische benadering, één van de grote uitdagingen is van de toekomst. Zonder die uitdaging aan te gaan stelt Desmet, is de kans klein dat we een duurzame oplossing vinden voor huidige en toekomstige crisissen.

Totalitarisme is het geloof dat het menselijke verstand het leidinggevende principe kan zijn in de samenleving. Dat staat ver af van een samenleving dat is gebaseerd op meer resonantie aldus Desmet. De tocht van de wetenschap zo stelt Desmet, eindigt niet zozeer in een superieur weten, maar in een soort van socratische bescheidenheid.

Het is jammer dat Desmet vooral de COVID-19 pandemie gebruikt als voorbeeld van hoe we als samenleving op basis van het mechanistisch denken waarschijnlijk ook verkeerde keuzes hebben gemaakt. Hij plaatst daarmee zijn belangwekkende gedachtengoed in een bepaalde hoek waardoor het mijn inziens te weinig aandacht heeft gekregen in de media (met uitzondering van VPRO, De Groene Amsterdammer en platformen als De Nieuwe Wereld).

Desmet beschrijft namelijk heel goed hoe we als samenleving in plaats van een gemeenschap, een massa individuen zijn geworden die heel snel hetzelfde kunnen gaan denken. Moderne massavorming waar geen enkele ruimte meer is voor nuancering. Ben het ook met Desmet eens dat de technocratische utopie uiteindelijk veel meer mensen op de been kan brengen en daarmee waarcshijnlijk gevaarlijker is dan een Trump of Poetin. Als samenleving zitten we midden in de ontwikkeling waarin mens en techniek samensmelten (met alle gevolgen van dien). De kernboodschap van Desmet is dat we alert moeten zijn en voorkomen dat de samenleving alleen is gebaseerd op ratio, maar vooral ook op principes van menselijkheid, op de mens als wezen die ethische keuzes maakt.

Boek is een absolute must read, zeker voor de politiek, media en onderwijs!

Verder lezen, luisteren of kijken:

3 reacties

Beantwoord

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.

Laatste blogs

Bekijk alle blogs (966)
Contact