Filosofen zijn van oudsher op zoek naar de waarheid. En in die zoektocht komt fictie goed van pas. Wat is het nut van sciencefiction? En kramen complotdenkers enkel onzin uit, of kunnen ze ons ook iets leren? Deze maand heeft het Filosofie Magazine een speciaal dossier over fictie waarin Fenke van Hout en Tim Miechels laten zien dat fictie een middel is om filosofische ideeën over te brengen. In een interview zegt socioloog Jaron Harambam dat complotdenkers geen ‘wappies’ zijn. Net als alle andere mensen zijn ze vooral op zoek naar de waarheid. En filosofen Helen De Cruz en Johan De Smedt stellen dat in sciencefiction gedachte-experimenten worden getest en uitgewerkt.
Naast het Filosofie Magazine heb ik dit weekend nogmaals de SF-film Ready Player One van Steven Spielberg gekeken, en kocht ik de boeken Leugen & Waarheid van Bas Heijne en Waarheidzoekers van Cees Zweistra. Beide boeken nog niet uitgelezen, maar al wel de recensies en interviews gelezen. En daar waar Jaron Harambam stelt dat complotdenker geen ‘wappies’ zijn, is Cees Zweistra kritischer over de moderne complotdenkers.
De film, het magazine en de boeken helpen mij in de zoektocht naar antwoorden op de eerste en meest principiële vraag van Menno van Doorn, Sander Duivestein en Thijs Pepping in het boek Echt Nep en dat is of het verschil tussen ‘echt’ en ‘nep’ gaat verdwijnen. Wat is eigenlijk ‘echt’ en wat is ‘nep’?
Cees Zweistra is filosoof, schrijver en docent rechtstheorie aan de Erasmus Universiteit. Waarheidszoekers: Wat bezielt complotdenkers? is zijn tweede boek, dat amper een jaar na ‘Verkeerd verbonden’ verschijnt. Het is een lijvige en filosofische studie over complotdenken. Toch kan de titel iemand op het verkeerde spoor zetten. Die suggereert dat complotdenkers waarheidszoekers zijn. Zweistra beargumenteert in dit boek echter dat hedendaagse complotdenkers echter precies het tegenovergestelde zijn van waarheidszoekers (met dank aan de uitstekende recensie van Taede Smedes).
Het hedendaagse complotdenken is volgens Zweistra techno-tribaal qua vorm, wordt veroorzaakt door een ervaren verlies aan betekenis (oorzaak) en is inhoudelijk primair existentieel en daarmee zelfgericht. De definitie die hieruit volgt is de volgende: “Het huidige complotdenken is een zelfgerichte en via technologie vormgegeven verhouding tot een absurd gemaakt bestaan.” (p. 116)
Zoals gezegd, het boek nog niet uitgelezen, maar al wel enkele recensies en interviews gelezen en gehoord:
- Waarom complotdenkers vluchten in een andere realiteit (Filosofie Magazine)
- Filosoof Cees Zweistra schreef een boek over complotdenkers: Ze zijn niet gek, ze zijn niet dom. Ze zijn slecht (Trouw)
- Complotdenkers zijn gevaarlijk volgens deze filosoof (AD)
- Cees Zweistra is kritisch op complotdenkers (Lazarus, EO)
- Filosoof Cees Zweistra noemt preek Paul Visser voorbeeld van modern complotdenken (CIP)
- Cees Zweistra bij Jacobine op 2 (EO)
- Techniekfilosoof Cees Zweistra over kwaadaardige complotdenkers (Brainwash Podcast)
- Jelle van Baardewijk in gesprek met jurist en filosoof Cees Zweistra over diens boek Waarheidszoekers (De Nieuwe Wereld)
Cees Zweistra bij Jacobine op 2
Daar waar Zweistra kritisch is over de moderne complotdenkers en ze als een gevaar beschouwd, neemt de Amsterdamse socioloog Jaron Harambam hen serieus en onderzocht waar het wantrouwen tegen de complotdenkers vandaan komt. In Filosofie Magazine van deze maand stelt Harambam dat er verscheidene waarheden naast elkaar bestaan.
“In onze complexe informatiesamenleving is het onvermijdelijk om verschillende geluiden te horen. We moeten niet proberen mensen hiervan af te schermen; het is juist belangrijk om te leren hoe met die complexiteit om te gaan. We investeren bijvoorbeeld veel in mediawijsheid, maar de voornaamste boodschap daarbij is: check de bronnen, en als het een officiële bron is, dan is het goed. Terwijl je ook kunt inzetten op de kennis van verschillende overtuigingsstrategieën en retoriek, zodat mensen beter herkennen wanneer anderen hen proberen te manipuleren met een bepaalde argumentatiestructuur. Zo maak je mensen minder gevoelig voor demagogen.”
Verder lezen en luisteren:
- “The Truth Is Out There” : Conspiracy culture in an age of epistemic instability (proefschrift, 2017)
- Socioloog Harambam: ‘We zetten complotdenkers te gauw weg als gekkies’ (Volkskrant)
- Complotdenkers zijn normaler dan je denkt (De Correspondent)
- Hoe wordt iemand een complotdenker? (EOS Wetenschap)
- Paul van Liempt in gesprek met socioloog Jaron Harambam over complotdenken (De Nieuwe Wereld)
Waarom groeit het wantrouwen jegens de wetenschap? Waarom trekken mensen zich steeds minder aan van feiten? Waarom is identiteit zo’n heet hangijzer geworden, in de politiek en in ons eigen leven? Waarom kost het zo veel moeite de zwarte bladzijden van onze geschiedenis onder ogen te zien? Waarom verdwijnt religie niet? Waarom is racisme zo hardnekkig? Hoe komt het dat de mens zowel goedmoedig is als uitermate gewelddadig?
Voor NRC Handelsblad ging Bas Heijne op zoek naar het verhaal achter het dagelijkse rumoer en de krantenkoppen. Hij sprak met denkers en wetenschappers (onder anderen Peter Pomerantsev, Angela Saini, Elaine Pagels, Martin Hägglund en Géraldine Schwarz) over grote kwesties die het debat in onze tijd bepalen. Samen vormen deze gesprekken een diepgravend portret van onze verwarrende tijd: Leugen & Waarheid.
Verder lezen en luisteren:
- Bas Heijne, Leugen en Waarheid (NPO Radio)
Bas Heijne in Buitenhof:
De film, het magazine en de boeken hebben mijn nog niet de antwoorden gegeven die ik zocht. Sterker nog, ze hebben vooral nieuwe vragen opgeroepen. Voorlopig ben ik nog wel even bezig vrees ik! 😉
