Digitale technologie en onze beleving van tijd

Elke dag opnieuw ben ik weer onder de indruk van hoe digitale technologie ons ongekende toegang geeft tot informatie en kennis. Waar we vroeger beperkt waren tot wat ons werd aangeboden, opent nu elk apparaat een wereld vol antwoorden en inzichten. Of ik nu nieuwsgierig ben naar het laatste nieuws, mijn favoriete muziek wil beluisteren, een boeksamenvatting zoek, of even wil checken hoe het mijn dochter vergaat tijdens haar vakantie in Mexico; binnen enkele seconden, met een simpele klik en swipe, wordt mijn nieuwsgierigheid bevredigd.

In nog geen 25 jaar zijn we geëvolueerd van een samenleving waarin informatie en communicatie voornamelijk werden gefaciliteerd door analoge middelen, naar een wereld waarin digitale technologie de drijvende kracht is achter bijna elk aspect van ons leven. In deze nieuwe realiteit checken we onze e-mails tijdens het ontbijt, scrollen we door nieuws- en sociale mediafeeds tijdens de treinrit naar werk en wisselen we in realtime van gedachten met collega’s van over de hele wereld.

Het gebruik van digitale technologie brengt zowel voordelen als uitdagingen met zich mee. Aan de ene kant werkt het tijdsbesparend: taken worden efficiënter, informatie is direct beschikbaar, en geografische afstanden vormen nauwelijks nog een barrière. Tegelijkertijd ervaren velen van ons een keerzijde. De constante stroom van notificaties, de druk om altijd ‘aan’ te staan en de overvloed aan informatie kunnen overweldigend zijn, waardoor technologie naast tijdbesparend ook tijdsconsumerend kan zijn.

Efficiëntie of effectiviteit?

Terwijl digitale technologieën de communicatie en samenwerking versnellen, roept het ook de vraag op of sneller ook daadwerkelijk beter is. Het vergroot weliswaar onze efficiëntie, maar brengt tegelijkertijd een verwachting van constante beschikbaarheid met zich mee, versnippert onze aandacht en vermindert de tijd voor reflectie. Zo kunnen we ons afvragen of efficiënter werken ook leidt tot effectiever werken? Sterker nog, sinds de jaren 70 lijkt er sprake van een dalende trend van de arbeidsproductiviteit: er is nog wel sprake van groei, maar de groei neemt gedurende de jaren af.

Een goed voorbeeld is het gebruik van het elektronisch patientendossier (EPD) in de zorg. Mijn vrouw werkt sinds 2012 als verpleegkundig specialist in een ziekenhuis. Vroeger, als een patiënt belde, ging ze naar het archief om het papieren patiëntendossier te halen. Vervolgens besprak ze de vraag van de patiënt met de arts en belde daarna de patiënt terug met een antwoord. Nu kan alles in een paar minuten. Ze logt in het EPD, belt de arts, de arts logt in en binnen enkele minuten belt ze de patiënt terug met een reactie. Wat ze hierin mist is reflectietijd, de tijd om na te denken over de patiënt en wat er mogelijk zou kunnen spelen. Ze vraagt zich regelmatig af of de zorg er door de snelheid van het gebruik van het EPD beter op is geworden.

Dit is een voorbeeld uit de zorg, maar dezelfde vragen kunnen we stellen bij het gebruik van digitale leermiddelen in het onderwijs, het digitale klantcontact bij dienstverleners of de digitale afhandeling van aangiftes bij de politie. Voorbeelden die zeker hebben geleid tot meer efficiëntie, maar of het ook altijd leidt tot meer effectiviteit is nog maar de vraag. De tijd om kritisch te reflecteren op wat we doen ontbreekt steeds vaker. We moeten door, de volgende email of app staat immers alweer op ons scherm.

Wat vroeger weken of dagen duurde, wordt nu vaak binnen enkele minuten of uren verwacht. Deze verandering heeft niet alleen onze verwachtingen van communicatie-snelheid veranderd, maar ook de manier waarop we met elkaar omgaan en zaken doen. De constante connectiviteit van vandaag heeft geleid tot een cultuur van onmiddellijke bevrediging. We verwachten dat mensen en systemen direct op ons reageren. Dit kan leiden tot verhoogde stress, omdat we voortdurend “aan” moeten staan en direct moeten reageren op binnenkomende berichten of verzoeken. Het kan ook onze diepgaande denkprocessen en reflectietijd verminderen, omdat we constant worden afgeleid door meldingen en updates.

Tijd voor reflectie en mindfulness

Schrijver Johann Hari stelt dat de moderne samenleving kampt met een ongekende aandachtscrisis. Door factoren zoals sociale media, slaapgebrek en een ongezond dieet is ons concentratievermogen afgenomen. Uit onderzoek blijkt dat door de steeds verder digitaliserende samenleving, de gemiddelde Amerikaanse kantoormedewerker zich slechts drie minuten kan concentreren op één taak. Hoewel sommige studies kleinschalig en specifiek zijn, gelooft Hari dat er genoeg bewijs is dat het hoogste tijd is voor actie.

Ook neuropsycholoog Mark Tigchelaar benadrukt in zijn boek “Focus Aan/Uit” het belang van concentratie in onze huidige samenleving. Uit zijn onderzoek en ervaring heeft Tigchelaar vier belangrijke concentratielekken geïdentificeerd. Hij adviseert onder andere het vermijden van wisselen van werkzaamheden en het beperken van externe prikkels.

Een ‘digitale detox’, het bewust loskoppelen van digitale apparaten, wordt steeds vaker gezien als essentieel voor onze mentale gezondheid. Uit case studies blijkt dat mensen die regelmatig ‘offline’ periodes inlassen, een verbeterde concentratie ervaren en vaak innovatievere ideeën produceren.

Zo heeft Yuval Noah Harari, auteur van boeken zoals “Sapiens” en “Homo Deus”, in verschillende interviews en artikelen gesproken over zijn meditatiepraktijken. Harari mediteert dagelijks twee uur. Hij benadrukt hoe deze dagelijkse meditatie hem helpt om zich te concentreren, duidelijker te denken en zichzelf en de wereld om hem heen beter te begrijpen. Harari neemt ook deel aan een jaarlijkse meditatieretraite van 60 dagen, waarbij hij zich volledig afsluit van zijn werk en technologie. Tijdens deze retraites gaat hij volledig offline en vermijdt hij alle vormen van digitale communicatie. Meditatie geeft hem een dieper inzicht geeft in de menselijke geest en de realiteit. Hij gelooft dat zijn meditatiepraktijk hem heeft geholpen om de inzichten te krijgen die ten grondslag liggen aan zijn boeken. Meditatie stelt hem in staat om voorbij de dagelijkse afleidingen en oppervlakkige gedachten te kijken en dieper in te gaan op complexe onderwerpen.

Technologie kan hier overigens ook een oplossing bieden. Er zijn tal van apps beschikbaar die mindfulness, meditatie en welzijn bevorderen. Headspace en Calm, bijvoorbeeld, bieden geleide meditaties die ons kunnen helpen focus te herwinnen en stress te verminderen. Deze tools, mits correct gebruikt, kunnen ons helpen onze tijdsbeleving te herstellen en een gezonder digitaal evenwicht te vinden.

Cal Newport’s concept van “Diep Werk” gaat over het cultiveren van een staat van diepe concentratie zonder afleiding, waardoor we hoogwaardig werk kunnen produceren in minder tijd. In een wereld vol digitale afleidingen kan dit als een uitdaging lijken. Echter, digitale hulpmiddelen zoals apps voor taakbeheer, timers zoals de Pomodoro-techniek en zelfs tools die internettoegang blokkeren tijdens werkperioden, kunnen ons helpen de status van ‘diep werk’ te bereiken en zo onze productiviteit en werkplezier te verhogen.

Terwijl de snelle opmars van digitale technologie onze tijdsperceptie heeft verstoord, biedt het dus ook tools en technieken om een evenwichtiger en reflectiever leven te leiden. Het gaat er uiteindelijk om hoe we ervoor kiezen om digitale technologie in ons leven te integreren, en het besef dat vertraging niet alleen wenselijk is, maar ook noodzakelijk voor ons welzijn.

Balanceren tussen versnelling en vertraging

Digitale technologie drijft verandering binnen organisaties met de belofte van automatisering, efficiëntie en groei. De grote uitdaging zal steeds meer zijn hoe we balanceren tussen deze versnelling en de vertraging die nodig is om te reflecteren op ons werk maar ook van belang is voor onze gezondheid. Enkele handelingsperspectieven om dat evenwicht te vinden:

1. Bewustzijn creëren:
   • Dagelijkse reflectiemomenten: Begin of eindig de dag met vijf minuten van reflectie. Stel jezelf vragen zoals: “Hoeveel tijd heb ik vandaag echt gefocust gewerkt? Werd ik vaak afgeleid door digitale interrupties?”
   • Technologievrije zones: Reserveer specifieke tijdsblokken of ruimtes waarin je bewust kiest geen gebruik te maken van digitale apparaten. Dit helpt je je bewust te worden van je afhankelijkheid en eventuele ‘afkickverschijnselen’.
2. Grenzen stellen:
   • Notificatiebeheer: Schakel onnodige meldingen uit en reserveer specifieke tijden om je e-mails of berichten te checken, in plaats van voortdurend te reageren.
   • Digitale detox: Plan regelmatig korte periodes (bijvoorbeeld een weekend) waarin je je volledig loskoppelt van technologie. Dit kan je helpen herstellen en je focus te herwinnen.
3. Technologie als hulpmiddel, niet als meester:
   • Zet technologie in jouw voordeel: Gebruik apps of tools die je helpen bij het beheren van je tijd en taken, zoals time-tracking apps of de eerder genoemde Pomodoro-techniek.
   • Voortdurende evaluatie: Controleer periodiek welke technologische hulpmiddelen echt waarde toevoegen aan je werk en welke mogelijk een bron van afleiding zijn.

Conclusie

Het moderne tijdperk is doordrenkt van technologie. Van de manier waarop we communiceren en samenwerken tot hoe we onszelf informeren en ontspannen: technologie is een integraal onderdeel van ons dagelijks leven geworden. Deze verwevenheid biedt onmiskenbare voordelen, zoals verbeterde efficiëntie, toegankelijkheid van informatie en de mogelijkheid om op afstand te werken. Tegelijkertijd brengt het ook uitdagingen met zich mee.

Terwijl digitale technologie de belofte biedt van directheid en snelheid, kan het ook leiden tot een gevoel van nooit eindigende druk en een versneld levenstempo. We worden uitgedaagd om de balans te vinden tussen ‘always on’ zijn en de noodzaak om af en toe ‘offline’ te gaan.

Zelf probeer ik iedere dag rond 6 uur op te staan en een wandeling te maken van een uur door de Arnhemse stadsparken. Soms met koptelefoon op, maar steeds vaker zonder. Om na te kunnen denken over mijn werk, de boeken die ik lees of de gesprekken die ik heb gevoerd. Het geeft mij een goede start van een werkdag die vaak wordt beheerst door de klok.

In een recent interview voor BNR pleit ik er voor dat verpleegkundigen, agenten of docenten eigenlijk iedere dag minimaal een uur in het gras zouden moeten gaan liggen. Een moment van reflectie om te komen tot creativiteit, innovatie en diepgaand denken. Het idee van een dagelijkse pauze in de natuur kan ook gezien worden in de context van bewegingen zoals de “Slow Movement”, die pleit voor een bewustere en minder gehaaste levensstijl. Deze beweging erkent dat sneller niet altijd beter is en dat kwaliteit, diepgang en welzijn vaak baat hebben bij een trager tempo.

Het is essentieel om de complexe relatie met digitale technologie te erkennen en actief te beheren. Het gaat niet langer alleen om het beheersen van een tool of platform, maar om het begrijpen van de bredere impact op onze mentale ruimte en tijdsbeleving. Het is tijd om een stap terug te doen en kritisch te kijken naar onze technologieconsumptie. Vraag jezelf af: “Dient deze technologie mij, of dien ik de technologie?” Door bewustzijn te creëren over onze digitale gewoonten en de impact ervan op onze tijdsbeleving, kunnen we proactieve stappen ondernemen om de controle terug te krijgen.

Het gaat niet om het volledig afwijzen van technologie, maar om het intentioneel en doelgericht gebruiken ervan. Het stellen van grenzen, het plannen van technologievrije periodes en het regelmatig reflecteren op onze digitale gewoonten zijn essentiële stappen om een gezonde relatie met technologie te onderhouden in het moderne tijdperk.

Bronnen

• Wit de J. (2023), Waarom blijft de arbeidsproductiviteit achter?, AWVN.
• Grabska et al. (2017), Productivity Slowdown – Evidence for the Netherlands, CPB Communication.
• Vermeij, A. & Sitskoorn, M.M. (2021). Digitalisering van de samenleving: Gevolgen voor cognitief functioneren en mentaal welzijn. Tilburg, Nederland: Tilburg University.
• Hari J. (2022), De aandacht verloren: Waarom we ons niet meer kunnen concentreren, Nijgh & Van Ditmar.
• Tigchelaar M. & Bos de O., (2019), Focus Aan/Uit – Dicht de 4 concentratielekken en krijg meer gedaan in een wereld vol afleiding, Het Spectrum.
• Klein E., (2017), Yuval Harari on how meditation made him a better historian, Vox.com
• Newport C., (2019), Diep werk – Werken in een wereld vol afleiding, Business Contact.
• Derksen M. (2022), Digitale transformatie, maar dan concreet, BNR.