De netwerksamenleving vertegenwoordigt de sociale structuur van het informatietijdperk, net zoals de industriële samenleving dat deed voor het industriële tijdperk. Deze samenleving kent wereldwijde diversiteit maar heeft een gemeenschappelijke kern. Netwerken zorgen zowel voor inclusie als exclusie.

De netwerksamenleving heeft zich de laatste 25 jaar versneld uitgebreid door technologische, culturele en institutionele veranderingen. Internet en sociale media hebben de manier waarop we communiceren en interactie hebben met de wereld getransformeerd. Dit heeft ook gevolgen gehad voor politiek, economie en maatschappelijke dynamiek.

Castells merkt enkele nieuwe trends op:

• De ontwrichtende rol van sociale media: Oorspronkelijk werd gedacht dat sociale media een bevrijdende rol zou spelen in communicatie. Echter, met de opkomst van “fake news” en de commercialisering door tech-giganten zoals Google en Facebook, zijn er negatieve bijwerkingen zichtbaar.
• De staat in de netwerksamenleving: Tegen de verwachtingen in is de staat niet vervaagd maar getransformeerd en in sommige gevallen sterker dan ooit, zoals te zien is in China en Rusland.
• Surveillance: Met de groei van het digitale tijdperk is surveillance door zowel bedrijven als staten alomtegenwoordig geworden, wat leidt tot een verlies van privacy.
• De nieuwe geopolitiek: De terugkeer van de sterke natiestaat heeft geleid tot nieuwe vormen van oorlogsvoering, zoals cyberoorlogen.

Castells concludeert dat de kernconcepten van zijn theorie van de netwerksamenleving nog steeds relevant zijn, maar dat een nuancering nodig is op basis van de veranderende sociale dynamiek. Een kort en krachtige terugblik van Castells op misschien wel één van de belangrijkste fundamentele werken over de digitale netwerksamenleving (samen met het werk van Jan van Dijk).

Twee belangrijke trends die ik mis in de terugblik van Castells zijn het toenemende belang van data en AI (en de verschuiving naar synthetische media) en de schijnbaar toenemende beweging tegen het gebruik van digitale technologie. Ook deze trends zullen mijn inziens een grote impact hebben op de theorie van de netwerksamenleving en leiden tot een nog grotere toename van zowel inclusie als exclusie. Sommigen zullen profiteren van de voordelen van data en AI, anderen zullen zich steeds meer buitengesloten voelen, of ervoor kiezen zichzelf uit te sluiten vanwege zorgen over de implicaties van deelname.

Een interessante aanvulling op het artikel van Castells is het overzicht van Mireia Fernández-Ardèvol en Ramon Ribera-Fumaz van de IN3 onderzoeksgroep. Een overzicht van alle artikelen in het speciale nummer ‘The Network Society Today: (Revisiting) Manuel Castells’ Information Age Trilogy’.