Digitalisering en duurzaamheid

Nederland staat voor een aantal forse duurzaamheidsopgaven, onder meer op het gebied van energie, mobiliteit en verbruik van grondstoffen. Bij de aanpak van deze opgaven is het opvallend dat er relatief weinig aandacht is voor de samenhang tussen de duurzaamheidstransities en de verregaande digitalisering van de leefomgeving. In ons streven naar een duurzame leefomgeving is overheidssturing op digitalisering volgens de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli) onontbeerlijk, omdat de fysieke leefomgeving tegenwoordig onlosmakelijk verbonden is met de digitale wereld. De Europese Unie noemt de transitie naar een duurzame samenleving en digitalisering niet voor niets een twin challenge.

In navolging van de Duitse adviesraad WBGU (Wisschenschaftlicher Beirat der Bundesregierung Globale Umweltveränderungen) ziet de Rli twee kanten aan deze samenhang tussen digitalisering en duurzaamheid. Aan de ene kant kunnen data en digitale technologieën gericht worden ingezet om duurzaamheid te bevorderen. Daarvoor is het wel nodig dat de juiste data worden verzameld en ook (kunnen) worden gedeeld. Aan de andere kant verandert onze samenleving door digitalisering en dat heeft gevolgen voor duurzaamheid. Onder invloed van digitalisering verandert de manier waarop we reizen, werken, wonen, recreëren en zelfs hoe we naar de wereld kijken. Maar dat leidt niet vanzelfsprekend tot meer duurzaamheid. Integendeel, sommige digitale verworvenheden kunnen leiden tot meer consumptie, een groei van de grondstofintensieve industrie en een toename van broeikasgassen.

Onvoldoende beleidsaandacht voor de relatie tussen digitalisering en duurzaamheid

In het overheidsbeleid gaat veel aandacht uit naar de economische kansen die digitalisering brengt. Dat gaat steeds meer gepaard met het besef dat de digitale economie zich anders ontwikkelt dan de ‘analoge’ economie. Het beleid heeft steeds meer aandacht voor het waarborgen van eerlijke concurrentie en het beschermen van de rechten van burgers. Het beleid stelt echter geen kaders voor digitalisering vanuit de duurzaamheidsopgaven, zo constateert de Rli in dit advies.

Omgekeerd richt het duurzaamheidsbeleid van de overheid zich nog nauwelijks op de digitale wereld. De Rli vindt dat de wet- en regelgeving, de financiële prikkels en het toezicht in het kader van het duurzaamheidsbeleid zich te veel rechtstreeks richten op activiteiten en gevestigde partijen in de leefomgeving. Duurzaamheidsbeleid moet zich ook richten op nieuwe partijen, die zich bezighouden met de exploitatie van digitale platformen, dataverzameling of digitale dienstverlening.

Digitale platformen hebben een spilfunctie in de leefomgeving

Digitale platformen verbinden vraag naar en aanbod van goederen, diensten, informatie of kennis met elkaar. Deze platformen bepalen in toenemende mate regels voor het marktverkeer in de leefomgeving. Ze zijn daardoor steeds bepalender voor de interacties die plaatsvinden en de diensten die worden geleverd. De Rli constateert dat digitale platformen door deze spilfunctie enerzijds effect hebben op de kwaliteit van de leefomgeving, anderzijds aanknopingspunten bieden om de verduurzaming van de samenleving te bevorderen. Of het nu gaat om het aanbieden of afnemen van energie, reizen of consumentengoederen, digitale platformen zijn vrijwel onmisbaar en bepalen meer en meer de voorwaarden voor het gebruik van de leefomgeving. In het mededingingsbeleid van de overheid wordt de centrale positie van digitale platformen erkend, maar in het duurzaamheidsbeleid vooralsnog niet.

Kennistekort bij overheden

Om effectief vanuit duurzaamheidsoogpunt te kunnen sturen op digitalisering is diepgaande kennis nodig van het digitale domein. Daarbij gaat het om technische kennis, maar ook om kennis van de werking van digitale markten. Overheden die betrokken zijn bij de duurzaamheidstransities hebben dat soort kennis doorgaans nog onvoldoende in huis, of de kennis is alleen versnipperd aanwezig in de organisatie.

Aanbevelingen aan de overheid

De Rli concludeert dat de rijksoverheid – waar mogelijk in samenwerking met de Europese Unie – de duurzaamheidsopgaven waar Nederland voor staat moet meenemen in haar digitaliseringsbeleid. De digitalisering van de samenleving gaat immers om veel meer dan alleen economische kansen en burgerrechten. Andersom zou de overheid in haar duurzaamheidsbeleid het potentieel van digitale technologie zo goed mogelijk moeten benutten. Daarvoor is een nieuwe blik op de leefomgeving nodig: niet alleen kijken naar wat er in de fysieke omgeving zelf gebeurt, maar ook naar de digitale wereld die daar achter ligt. Actieve overheidssturing op deze digitale aspecten van de leefomgeving is noodzakelijk om de samenleving te verduurzamen.

De Rli doet in dit advies zes aanbevelingen aan de overheid om te sturen op de gedigitaliseerde leefomgeving met het oog op duurzaamheid. Daarnaast beveelt de raad drie interventies in de overheidsorganisatie aan, die nodig zijn om de voorgestelde sturing succesvol aan te pakken.

Samengevat luiden de aanbevelingen als volgt:

1. Stimuleer digitale alternatieven voor vervuilende activiteiten.
2. Zorg dat er standaarden worden ontwikkeld voor de omgang met data die relevant zijn voor duurzaamheid van de samenleving.
3. Stel eisen en randvoorwaarden aan digitale platformen om te sturen op duurzaamheid.
4. Maak gebruik van het mededingingsrecht om de duurzaamheidsconsequenties van platformbedrijven te beoordelen.
5. Voer experimenten uit waarin duurzaamheidseffecten verrekend worden via digitale platformen.
6. Stel eisen aan de omgang van dienstverleners en uitvoerende partijen met de data die zij vergaren en stimuleer duurzame digitale ontwikkelingen.
7. Ontwikkel gedeelde deskundigheid over digitalisering bij overheden.
8. Ontwikkel werkwijzen om met beleid en regelgeving snel op digitale ontwikkelingen te kunnen inspelen.
9. Zorg voor krachtig toezicht op digitalisering in de leefomgeving.

De Rli organiseerde samen met de CityDeal ‘Een slimme stad, zo doe je dat’ en de Future City Foundation op 20 april 2021, een webinar over de betekenis van digitalisering voor de duurzaamheid van de stad van de toekomst waarin een presentatie van het Rli advies ‘Digitaal duurzaam’ door Pieter Hooimeijer (voormalig lid Rli en voorzitter van de commissie die het advies voorbereidde) en een bijdrage van Jan Willem Wesselink (programmamanager CityDeal) over hoe je een slimme stad van de toekomst bestuurt.

Kabinetsreactie op advies ‘Digitaal duurzaam’

Op 21 december 2021 stuurde staatssecretaris Steven van Weyenberg van Infrastructuur en Waterstaat (IenW) de kabinetsreactie op het advies ‘Digitaal Duurzaam’ naar de Tweede Kamer.

Het advies omvat volgens de kabinetsreactie veel aanknopingspunten voor een volgend kabinet om verdere beleidsinvulling te geven aan de relatie tussen digitalisering en duurzaamheid. Daarnaast ziet het kabinet verschillende elementen en aanbevelingen in het advies die om stevig ingrijpen in de markt vragen, zoals bij digitale platforms. Dat wringt mogelijk met andere (publieke) belangen, zoals vrijheid van ondernemerschap en vrije markt- en prijszetting. Verdere besluitvorming hieromtrent is aan een volgend kabinet. De boodschap van de Rli is niettemin helder: de overheid wordt geadviseerd digitale technologie en data zelf vaker in te zetten in haar duurzaamheidsbeleid en dient er in haar digitaliseringsbeleid voor te zorgen dat digitalisering van de samenleving duurzaam is. Daarbij moeten overheidsorganisaties zich beter voorbereiden op digitale ontwikkelingen. De relatie tussen digitalisering en duurzaamheid is met dit advies scherper op het netvlies van het kabinet gekomen.

In zijn reactie gaat het kabinet uitgebreid in op de afzonderlijke aanbevelingen en deelt deze op in aanbevelingen die direct relevant en bruikbaar zijn en in verreikende aanbevelingen die een nadere beschouwing vragen, of internationale afstemming om in te schatten of verdere actie mogelijk en wenselijk is.

De kansen en schaduwkanten van digitalisering

Ook de Sociaal-Economische Raad (SER) besteedt in het SER-magazine aandacht aan het Rli-advies ‘Digitaal duurzaam’. Aan het woord komen Anna Gerbrandy (hoogleraar mededingingsrecht UU en SER-kroonlid), Carine van Oosteren (senior beleidsmedewerker SER) en Joost Farwerck (ceo en bestuursvoorzitter KPN).

Farwerck heeft bij KPN digitalisering en verduurzaming de afgelopen jaren al gelijk op zien gaan. “Het dataverbruik van onze klanten verdubbelt elk jaar. We hebben steeds grotere netwerken en datacenters nodig. Toch weten we in diezelfde slag het energieverbruik omlaag te krijgen. We dwingen onze leveranciers ook om energiezuiniger te zijn. Daarnaast gebruiken we steeds meer groene energie, bijvoorbeeld van windparken, en we doen meer met restwarmte.”

Anna Gerbrandy ziet hoe digitale toepassingen kunnen bijdragen aan verduurzaming. “Denk aan precisielandbouw, waarbij je bijvoorbeeld met een drone heel precies meet waar welke voedingsstoffen nodig zijn en dus niets verspilt. Digitalisering kan ook bijdragen aan duurzamer bouwen en wonen. Oog voor de samenhang tussen digitalisering en verduurzaming is heel belangrijk.”

Het gedrag van de mens blijft een complexe factor, vindt Farwerck. “In het begin van de coronacrisis hadden we ineens geen files meer, de natuur ontplooide zich, iedereen werd digitaal. Het leek een grote, duurzame sprong vooruit. Maar inmiddels staan we weer gewoon in de file. Digitalisering kán bijdragen aan verduurzaming, maar het is wel een keuze die we als mensen moeten maken.”

Bronnen:

• De kansen en schaduwkanten van digitalisering (SER, januari 2022)
• Webinar Hoe kan digitalisering bijdragen aan een duurzame samenleving? (Future City, april 2021)
• Digitaal duurzaam (Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur, februari 2021)
• European Green Digital Coalition (EGDC)