Vandaag is het precies 23 jaar geleden dat de wereld werd opgeschrikt door de terroristische aanslagen in de Verenigde Staten. Deze gebeurtenis, bekend als nine eleven of 9/11, heeft een onuitwisbare indruk achtergelaten op de wereldgeschiedenis en verstrekkende gevolgen gehad voor onze samenleving.
De weg naar herstel van vrijheid en veiligheid is lang. Want hoe maken we de stap van angst naar veerkracht? Herman van Gunsteren, emeritus hoogleraar politieke theorieën en rechtsfilosofie aan de Universiteit Leiden, heeft hier uitgebreid over geschreven. Zijn boek Gevaarlijk veilig uit 2004, geschreven in de nasleep van 9/11, biedt inzichten die vandaag de dag nog steeds relevant zijn. Een korte samenvatting van zijn belangrijkste lessen:
De aanslagen op 9/11, waarbij bijna 3.000 mensen omkwamen, leidden tot drastisch verscherpte veiligheidsmaatregelen en langdurige militaire interventies in Afghanistan en Irak. In veel westerse landen ontstond een groeiende angst voor moslims en vluchtelingen, wat leidde tot polarisatie en discriminatie. Er werden nieuwe antiterreurwetten ingevoerd die overheden meer bevoegdheden gaven voor surveillance, wat resulteerde in een voortdurend debat over de balans tussen privacy en veiligheid.
De erfenis van 9/11 is nog steeds merkbaar in onze maatschappij, met blijvende uitdagingen rond het vinden van een evenwicht tussen veiligheid en vrijheid, en het bevorderen van begrip tussen verschillende culturen en gemeenschappen.
Afgelopen week kreeg ik het boek Gevaarlijk veilig uit 2004 van Herman van Gunsteren aangereikt door Harmen Aalbers. Van Gunsteren, emeritus hoogleraar politieke theorieën en rechtsfilosofie aan de Universiteit Leiden, schreef dit werk in de nasleep van 9/11. Het boek biedt een kritische analyse van terreurbestrijding in democratieën en de gevolgen daarvan voor de rechtsstaat en burgerlijke vrijheden. Van Gunsteren stelt dat in een tirannie mensen worden gedisciplineerd door angst en vraagt zich af wat er gebeurt met een democratie als angst ook daar het beginsel van ordening wordt.
De belangrijkste lessen die Van Gunsteren in zijn boek en latere publicaties deelt, zijn nog steeds relevant. Hij waarschuwt voor de gevaren van overmatige focus op veiligheid ten koste van democratische vrijheden. Van Gunsteren pleit voor het investeren in veerkracht om met verrassingen en verstoringen om te gaan, in plaats van alles te willen controleren. Hij benadrukt het belang van diversiteit, conflict en kritiek in een democratie, in plaats van eenheid en consensus.
Deze lessen zijn ook van cruciaal belang voor de digitale transformatie van de samenleving, waar privacy en vrijheid van meningsuiting steeds meer onder druk kunnen komen te staan door toenemende surveillance en dataverzameling.
Met belangstelling kijk ik uit naar Van Gunsterens aankomende boek Veerkracht van de republiek: De Nederlandse publieke ruimte in een turbulente eeuw, dat eind deze maand wordt verwacht. Het boek analyseert hoe het Nederlandse politiek-bestuurlijke bestel heeft gereageerd op grote uitdagingen in het eerste kwart van de 21e eeuw, waaronder 9/11, de kredietcrisis van 2008, de Covid-epidemie, oorlogen in Oekraïne en Gaza, en binnenlandse schandalen zoals de toeslagenaffaire. Van Gunsteren onderzoekt in dit boek hoe Nederland met deze uitdagingen is omgegaan en wat we daarvan kunnen leren in 2024, wat ongetwijfeld waardevolle inzichten zal bieden voor de toekomst van onze democratie.
Bronnen:
- Van Gunsteren, H. (2004). Gevaarlijk veilig: terreurbestrijding in de democratie. Amsterdam: Van Gennep.
- Martijn, M. (2016, 5 meil). Wat heeft vijftien jaar terreurbestrijding opgeleverd? De Correspondent.
- Van Gunsteren, H. (2021, 4 mei). We mogen de ‘wappies’ dankbaar zijn voor hun waarschuwing tegen staatstirannie. de Volkskrant.
- Blckbx (2021, 11 mei). “Let op! Staatstirannie ligt op de loer” zegt Rechtsfilosoof Prof. Herman van Gunsteren (video).
- Van Gunsteren, H. (2024). Veerkracht van de republiek: De Nederlandse publieke ruimte in een turbulente eeuw. Amsterdam: Van Gennep.
