AI is now a part of the fabric of our technological society and will not go away. It makes no sense to stop AI fearing the future (superintelligence enslaving humans and job losses). A growing number of decisions in society and daily life are already prepared, infected, and even made by AI. It is better to concentrate on the current power relations and effects of using AI. Citing Weizenbaum, the danger is not that machines increasingly think like humans but that humans think like machines. This can happen when the social and technical systems become more powerful than users, especially individual users. Individuals are already regulated in using AI for digital technology all day in work, leisure time and transport. This reminds us of the thesis of Jürgen Habermas that the lifeworld is colonized by the social system governed by practical rationality. This is exactly what AI does. Today, individuals are affected by AI without knowing it. They do not know the workings of AI because the algorithms and other software code and data used are hidden and opaque.

De analyse van Van Dijk laat zien hoe AI steeds dieper doordringt in onze leefwereld. Hij verwijst daarbij naar Jürgen Habermas, die dit proces duidt als de kolonisatie van de leefwereld door de systeemwereld: menselijke waarden en communicatie raken verdrongen door de logica van efficiëntie en controle. In de energietransitie zien we dit terug in de inzet van AI voor optimalisatie en kostenreductie. Het systeem wordt sneller en slimmer, maar niet noodzakelijk rechtvaardiger of ecologisch houdbaarder. De kernvraag is dus niet alleen wat AI technisch vermag, maar vooral welke rationaliteit zij versterkt.

Om die koloniserende werking te doorbreken is een andere oriëntatie nodig. Habermas wijst op communicatieve rationaliteit: besluitvorming gebaseerd op dialoog, wederzijds begrip en gemeenschappelijke betekenis. Hier sluit Michael Tessler bij aan door te laten zien dat AI juist kan bijdragen aan democratische deliberatie (samen overleggen om tot besluiten te komen). AI kan helpen tegenstellingen zichtbaar te maken, argumenten te ordenen en gedeelde uitgangspunten te vinden. In de context van de energietransitie betekent dit dat AI niet alleen de systeemlogica voedt, maar ook kan worden ingezet om bewoners, bestuurders en bedrijven samen te brengen rond gedeelde waarden en keuzes.

In de praktijk betekent dit dat we toemoeten naar transparante en toetsbare AI-systemen, besluitvorming waarin burgers en gemeenschappen daadwerkelijk een rol spelen en ecologische grenzen die expliciet verankerd zijn in de technologie. Het fictieve voorbeeld van de Achterhoek in mijn essay, laat zien hoe dit kan: AI rekent scenario’s door, maar mensen bepalen samen de koers, waarbij biodiversiteit en sociale rechtvaardigheid even zwaar wegen als kilowatturen en kosten. Alleen zo kan AI bijdragen aan een energietransitie die de leefwereld versterkt in plaats van verdringt.

Bronnen:

• Habermas, J. (1984). The theory of communicative action. Vol. 1: Reason and the rationalization of society (T. McCarthy, Trans.). Beacon Press. (Original work published 1981)
• Tessler, M.H., et al. (2024). AI can help humans find common ground in democratic deliberation. AI & Society.
• Van Dijk, J. (2024). Power and technology: A theory of social, technical and natural power. Polity.
• Derksen, H. (2025, August 12). AI voorbij optimalisatie: Naar een regeneratieve koers. Koneksa Mondo.