Het essay ‘Onbehagen’ van Bas Heijne is onderdeel van de filosofische reeks Nieuw Licht, waarbij Nederlandse denkers een klassiek geworden tekst naar de hedendaagse wereld toe trekken om te zien hoe houdbaar de ideeën zijn. In ‘Onbehagen’ legt Heijne de wereld op de sofa en werpt een nieuw licht op onze beschaving. Hoeveel is er nog over van de beschaafde macht waarover Sigmund Freud schreef in ‘Het onbehagen in de cultuur’? ‘Nu, vele aanslagen verder, na duizenden gruwelijke beelden van verwrongen ledematen en afgehakte hoofden, na analyses, oproepen, aanklachten, overpeinzingen en verklaringen, overheerst bij Heijne het onbehagen. Inmiddels heeft hij er woorden voor gevonden. Het bevestigt een in de loop der jaren langzaam gegroeide gewaarwording, namelijk dat het wereldbeeld waarmee hij opgroeide op een fundamentele manier achterhaald is. En niet alleen het wereldbeeld – ook zijn beeld van de mens.’
Het essay ‘Onbehagen’ verscheen voor het eerst in september 2016, in april 2018 volgde de vierdelige tv-serie ‘Onbehagen’ van HUMAN en VPRO en afgelopen jaar verscheen de geheel herziene versie van het essay. Deze vakantie eindelijk de rust gevonden om de tv-serie nog eens terug te kijken en de herziene editie van het essay te lezen.
Bas Heijne groeide op met het Verlichtingsdenken, de maakbare wereld in het naoorlogse optimisme, waar vooruitgang het enige geloof was. Waar vertrouwen in het realiseren van grote thema’s als sociale gelijkheid of gelijke behandeling van minderheden de normaalste zaak was. In zijn hedendaagse analyse van de tekst van Freud komt het sterk veranderde mensbeeld van Heijne duidelijk naar voren. Heijne’s wereldbeeld kleurt in de loop van zijn leven donkerder.
De nieuwe wanorde (1)
In de eerste aflevering van de tv-serie gaat Bas Heijne in op de veranderingen die zich de afgelopen dertig jaar hebben voorgedaan. Wat heeft de vooruitgang ons gebracht?
Het beeld dat Heijne van de mens heeft wankelt al een tijdje. Dat komt echter volledig op losse schroeven te staan tijdens de aanslag op Charlie Hebdo in januari 2015. Op dat moment verblijft hij in Parijs en kort nadat de berichten op zijn telefoon zijn binnengekomen, is hij ter plaatse. Daar verdwijnt bij hem voorgoed het wereldbeeld waarmee hij is opgegroeid.
Vele andere aanslagen volgen. De oude Verlichtingsidealen zoals vrijheid, gelijkheid, het belang van democratie, gemeenschapszin en empathie worden door populisten afgedaan als naïeve beloften. In Rusland en Turkije staat ‘de sterke man’ stevig aan het roer. Met Trump en Brexit is de nieuwe wanorde compleet.
In deze aflevering gesprekken met onder anderen bioloog en neurowetenschapper Robert Sapolsky, schrijver David Van Reybrouck, Charlie Hebdo-journaliste Zineb El Rhazoui, historica en journaliste Anne Applebaum, antropoloog en terrorisme-expert Scott Atran.
Vrijheid (2)
Digitale technologie beloofde ons vrijheid en verbroedering. Wat aanvankelijk als een aanwinst werd beschouwd, voelt nu steeds vaker als een bedreiging van de vrijheid. Dat wij gemanipuleerd worden door commercie, politiek en techbedrijven als Facebook, bleek onlangs met de onthullingen van Cambridge Analytica.
Bas Heijne verkent de grenzen van onze vrijheid. Wat is nog waar? Waarom hebben we ons geloof in individuele vrijheid zo uit handen gegeven? Hoe kunnen we ons wapenen tegen het machtsmisbruik van techbedrijven en politici?
‘Doen alsof we nog steeds autonome individuen zijn in een vitale democratie. Het is de grootste leugen van deze tijd.’
Gesprekken met onder anderen historica en journaliste Anne Applebaum, bioloog en neurowetenschapper Robert Sapolsky, journalist en columnist Edward Luce, filosoof James Garvey en internationaal berucht campagnestrateeg Tal Silberstein.
Gelijkheid (3)
Het idee van de universele gelijkheid, gelijkheid ongeacht ras, geslacht of seksuele voorkeur, wordt in de wereld steeds krachtiger in twijfel getrokken, met name door fundamentalisten en nationalisten. Onze open samenleving lijkt meer onder druk te staan.
Waar komt die afwijzing van het ideaal van gelijkheid vandaan? Richt die zich tegen de bestuurlijke elites? Tegen de westerse dominantie? Is het onvrede over de destructieve kant van globalisering? Of snijdt het veel dieper en is het een totale afwijzing van het idee van gelijkheid zelf?
Heijne voert gesprekken met o.a. historica en journaliste Anne Applebaum, filosoof en agitator Aleksandr Doegin, schrijver David Van Reybrouck, voormalig Charlie Hebdo-redactrice en activiste Zineb El Razhoui, antropoloog en terrorisme-expert Scott Atran en sociaal psycholoog en radicaliserings-expert Nafees Hamid.
Broederschap (4)
Er wordt nu overal weer een taal van strijd gesproken, van opstand en oorlog. Van wij tegen zij. Terug is de onbeschaamde verheerlijking van de sterke man, die inspeelt op onze gekrenkte trots. Was het streven naar broederschap naïef?
Heijne gaat op zoek naar een nieuw narratief waarbij we weer het gevoel krijgen dat we echt betrokken zijn bij de samenleving. Waarbij we bereid zijn te strijden voor de waarden van de democratie.
In deze laatste aflevering voert Bas Heijne gesprekken met onder anderen historica en journaliste Anne Applebaum, filosoof Raoul Martinez en schrijver David Van Reybrouck.
In de herziene versie van het essay een nawoord over vier jaar Trump, de harde botsing met de realiteit in de huidige crisis en het leven in tijden van Corona. De vraag die bij mij is blijven hangen na het lezen van de herziene versie van het essay, is de vraag of oprecht optimisme over een betere, verlichte wereld mogelijk is in een door pessimisme gekleurd wereldbeeld. Het donkere wereldbeeld van Bas Heijne is er in de laatste jaren niet veel lichter op geworden terwijl de zoektocht naar het nieuwe narratief belangrijker lijkt dan ooit.
Of hebben filosoof Maarten Boudry en journalist Kasper Jansen gelijk in de VPRO-videopodcast De Snijtafel door te stellen dat Bas Heijne’s ‘schadelijk jeugdsentiment’ en ‘feitenvrij cultuurpessimisme’, allesbehalve onschuldig is?
1 reactie
Er is alle reden voor onbehagen, maar “onbehagen” is niet een gevoel, laat staan een narratief dat je aan jongeren wil doorgeven, want jongeren luisteren – terecht – dan niet meer, die willen leven of in ieder geval iets van het leven maken. Wat wel een optie is, is kijken welke “magie” er schuilt achter al dat digitale vermaak dat jongeren zoveel verlokkingen biedt. Want “de magie” van de technologie ie eigenlijk vooral dat we die technologie nog niet goed doorgronden, als individu niet en vooral als samenleving niet.
Dus onderwijs doe daar wat aan! En dan heb ik het niet over mediawijsheid, maar over wat al die nieuwe ontwikkelingen op mediagebied mogelijk maakt: technologie. Hier meer: https://www.mediawijzer.net/netwerkmaatschappij-32-het-is-de-tijd/